طبق ادله کلامی و فلسفی خداوند متعال واجب الوجود بوده و جامع جمیع کمالات، لذا اولا: صفت «علم» را دارد، ثانیا: علم او کامل بوده و هیچ جهلی و هیچ فراموشی در آن راه ندارد.[۱] اما اگر به آیات قرآن کریم توجه کنیم، در بعضی از آیات از فراموشی خداوند متعال یاد شده است؛ به طور مثال قرآن در سوره توبه آیه ۶۷ می‌فرماید: «نَسُوا اللَّهَ فَنَسِیَهُمْ: خدا را فراموش کردند و خدا نیز آن‌ها را فراموش کرد». حال باید پرسید این فراموشی به چه معناست، آیا بین ادله عقلی و قرآن تعارضی وجود دارد یا خیر؟

برای روشن شدن بحث ابتدا به سراغ کلام معصومین (علیهم السلام) می‌رویم؛ در حدیثی از حضرت امیر المومنین(علیه السلام) نقل شده که حضرت در تفسیر این آیه فرمودند: «فراموشی خداوند به این است که آنان را از نعمت‌ها و ثواب‌های آخرت بی‌بهره می‌کند، پس مانند فراموش‌شدگان می‌شوند».[۲] هم‌چنین در حدیثی از امام صادق(علیه السلام) آمده است: «منظور از فراموشی، این است که خداوند متعال آن‌ها را به حال خود رها خواهد کرد».[۳] لذا طبق تفسیر اهل بیت(علیهم السلام) که مفسران حقیقی قرآن هستند، این آیه مجاز است و کنایه از ناامیدی از رحمت الهی و مجازات و بی‌بهره بودن از نعمت‌های اخروی است.

اگر به سراغ تفاسیر شیعه نیز برویم، دقیقا همین تفسیر را در آن‌ها مشاهده خواهیم کرد، به طور مثال مرحوم طبرسی معتقد است: «منظور از نسیان این است که خداوند متعال آن‌ها را در آتش و عذاب خود رها کرده و آنان را از رحمت خود ناامید خواهد کرد».[۴]

لذا معنای آیه چنین است: تمام اعمال و گفتار و رفتار منافقین نشان می‌دهد آن‌ها خدا را فراموش کرده‌اند و نیز وضع زندگى آن‌ها نشان می‌دهد که خدا هم آنان را از برکات و توفیقات و مواهب خود فراموش کرده است؛ یعنى با آن‌ها معامله فراموشى کرده است و آثار این دو فراموشى در تمام زندگى آنان آشکار است. این گونه تعابیر حتى در سخنان روزمره مردم نیز دیده می‌شود، مثلا می‌گوییم: چون تو وظیفه خود را فراموش کردى، ما نیز به هنگام پرداختن مزد و پاداش، تو را فراموش خواهیم کرد، یعنى مزد و پاداشى به تو نخواهیم داد.[۵]

در نتیجه: منظور از فراموشی خداوند متعال در این آیه، همان معامله فراموشی است، یعنی با شما مثل انسان‌های فراموش شده رفتار خواهد شود.

———————————————–

پی‌نوشت
[۱]. رجوع شود به کتاب الهیات آیت الله سبحانی جلد اول.
[۲] و [۳]. تفسیر نور الثقلین، ج‏۲، ص: ۲۴۰٫
[۴]. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج‏۵، ص: ۷۴٫
[۵]. آیت الله مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج‏۸، ص: ۳۱٫